Stanford Hapishane Deneyi psikoloji literatüründe önemli yere sahip deneylerden bir tanesi. Deneyi bilmeyenler için şimdiden sonunu yazmayalım ve yazının devamını okumalarını önerelim.
1971 yılında Philip Zimbardo ve çalışma arkadaşları mahkum veya gardiyan olmanın kişileri nasıl etkileyeceğini görmek için hapishane ortamında gerçekleşecek bir deney hazırladılar. Mahkum ve gardiyan rollerine katılımcıları rastgele yerleştirdiler ve onları sahte bir hapishane ortamına koydular.
Çalışmaya Stanford Üniversitesi’nde okuyan 24 lisans öğrenci dahil oldu ve Psikoloji Bölümü’nün binasının bodrumunda yaratılan hapishane ortamında deney başladı. Çalışmaya katılan kişilerin herhangi bir suç geçmişleri, psikolojik ve fizyolojik rahatsızlıkları yoktu.
Başlangıçta çalışmanın 14 gün sürmesi planlanıyordu. Ancak deneyde yer alan katılımcıların davranışları neticesinde çalışma 6 günün ardından sonlandırılmak zorunda kalındı. Gardiyan olarak belirlenen katılımcılar diğer katılımcıları istismar etmeye, mahkum olarak belirlenen katılımcılar de stres ve kaygı belirtileri göstermeye başlamıştı. Çalışmanın başında gardiyanlara ve mahkumlara istedikleri şekilde etkileşime girebilecekleri söylense de katılımcılar birbirlerine düşmanca davranmayı seçtiler. Gardiyan rolündeki katılımcıların agresif davranışları karşısında mahkum rolündeki 5 katılımcı ciddi derecede negatif duygular göstermeye başladı ve çalışmadan erken ayrıldılar.
Peki çalışmanın sonuçları ne anlama geliyordu?
Zimbardo ve çalışma arkadaşlarına göre yaptıkları çalışma kişilerin içinde bulundukları durumların ve sahip oldukları rollerin kişilerin davranışlarını büyük ölçüde etkiliyor. Çalışmada gardiyan rolü edinen kişiler güçlü konumda olduklarından bu gücün etkisiyle normal hayatlarında davranmayacakları şekilde davranmışlar, benzer şekilde mahkumlar da kontrol şanslarının olmadığı konumda olduklarında depresif ve pasif kalmışlardır.
Bu çalışma sık sık etik olmayan çalışmaların içinde bahsedilir. Çünkü çalışmanın katılımcıların psikoloji üzerinde birçok negatif etkisi olmuştur. Zimbardo’nun kendisi de bu eleştirileri kabul eder ve “Çalışmayı planladığımızdan bir hafta önce bitirmiş olsak da yeterince erken davranamadık.” der.